وبلاگ روان شناسی و علوم رفتاری

تمام موجودات زنده دارای یک ساز و کار زمان سنجی یا «ساعت» هستند که دوره‌های فعالیت و استراحت آن‌ها را کنترل می‌کند. این ساعت‌ها که به نام «چرخه‌های زیستی» خوانده می‌شوند، به دوره فرآیندهای فیزیولوژیک و بیولوژیکی که در یک جدول زمانی تقریباً 24 ساعته نوسان دارند، اشاره می‌کنند.

احساس انرژی و هوشیاری بیشتر در طول روز و خستگی و کمبود انرژی در ساعات شب.

ساعت درونی بدن چرخه شبانه روزی تمامی فعالیت های بدن را از چرخه خواب و بیداری گرفته تا اشتها و میزان هورمون ها تنظیم می کند.

تعدادی ساعت مختلف در بدن وجود دارد که در طول روز نوسان می‌کنند.

درجه گرماي بدن، ضرباهنگ قلب، فشار خون، دم و بازدم، خواب و بيداري و حركات روده‌اي و حتي ترشح هورمون‌هاي مختلف مانند كورتيزول، تستوسترون، پرولاكتين، هورمون رشد و حساسیت نسبت به درد، هوشیاری ذهنی، قدرت جسمی و احساسات و بسياري اعمال ديگر بدن در ساعات خاصي از شبانه‌روز متفاوت است. در واقع ساعت بيولوژيك در ساعات معيني از شبانه‌روز با هماهنگ كردن اعمال خاص باعث مي‌شود بدن منظم و دقيق كارهايش را انجام دهد.

بدن تحت کنترل پنج ریتم تنظیمی می باشد که عبارتند از:

1-   ریتم اولترادیئن (Ultradian) {کمتر از 24 ساعت}

ضربان قلب (هر ثانیه یک بار) - تنفس (هر 6-4 ثانیه) - امواج مغزی(کسری از ثانیه) - چرخه های 90 دقیقه ای شامل: گرسنگی-چرخه های ادراری و خواب آلودگی. هر سیکل خواب مرکب از 6-5 چرخه Ultradian میباشد که هر کدام از آنها 60 تا 90 دقیقه بطول می انجامد. نخستین مرحله از این چرخه ها REM (حرکات سریع چشمها و رویا بینی) میباشد که 5 تا 15 دقیقه بطول می انجامد.

2-   ریتم سیرکادیئن(Circadian) {تقریباً 24 ساعت}

متداولترین ریتم میباشد. درجه حرارت بدن، فشار خون، تقسیم سلولی، خواب و بیداری، استراحت و فعالیت ما همگی از یک الگوی تکراری روزانه تبعیت میکنند بدون آنکه ما متوجه آن گردیم. سیکل شبانه روزی ما اندکی طولانی تر از 24 ساعت معمول میباشد و از 25 ساعت در افراد 20 ساله تا 24 ساعت و 30 دقیقه در افراد بالای 60 سال متغیر میباشد.

3-   ریتم سیرکازپتیئن (Circaseptian) {هفت روز}

مجددا ضربان قلب-فشار خون-دمای بدن و سطح هورمونها را شامل میگردد. حتی میزان پس زدگی عضو پیوندی توسط بدن هر هفت روز یک بار افزایش می یابد.

4-   ریتم سیرکاتریجینتان (Circatrigintan) {یک ماهه}

سیکل قاعدگی را شامل میگردد. یک چرخه قاعدگی بطور متوسط 29 روز بطول می انجامد. که با سیکل قمری هماهنگ است. جالب است بدانید زنانی که در یک اتاق بسر میبرند بمرور زمان در یک روز و همزمان با یکدیگر قاعده خواهند شد.

5-  ریتم سیرکا آنوال(Circa-annual) {یک ساله}

بطور مثال موارد افسردگی در فصل زمستان به اوج خود میرسد-کودکان در تابستان سریعتر رشد میکنند. موارد خودکشی در اردیبهشت ماه و تصادفات رانندگی در اواخر تابستان به اوج خود میرسند.

ساعت بيولوژيك مردان و زنان با هم متفاوت عمل ‌كرده، ساعت زيستي زنان سريع‌تر حركت مي‌كند.

در پاییز آسانتر میتوان لاغر شد تا در بهار. ما معمولا در زمستان بیشتر غذا میخوریم.

مکانیسم تنظیم ساعت بیولوژیک

در تنظیم ساعت بیولوژیک بدن 3 عضو با یکدیگر همکاری میکنند:

1- گیرنده های نور واقع در چشمها

2- خوشه  نازکی از حدود 20 هزار نورون در هیپوتالاموس بنام هسته فوق کیاسمائی (SCN )

3- غده صنوبری

هنگامی که نور طبیعی (نور خورشید) به چشمها میرسد گیرنده های نور آن را به هسته  فوق کیاسمائی مخابره میکنند. سپس هسته فوق کیاسمائی به غده صنوبری که چشم سوم نیز نامیده میشود، فرمان میدهد که تولید هورمون ملاتونین را افزایش دهد. در واقع تولید ملاتونین نسبت به دو عامل نور و درجه گرماي محيط حساس میباشد. هنگامی که نور و حرارت کاهش می یابد ما احساس خواب آلودگی خواهیم کرد چرا که تولید ملاتونین افزایش می یابد. ملاتونین در غیاب نور و در شب تولید میگردد بطوری که میزان ملاتونین در شب 10 برابر میزان آن در روز میباشد.

میزان ترشح و تولید ملاتونین در افراد مسن کاهش می یابد. از این رو آنها صبح ها زودتر از خواب برمیخیزند.

 با توجه به دو عامل دمای بدن و سطح هوشیاری افراد به دو دسته سحر خیزها و شب زنده داران تقسیم می شوند:

درجه حرارت بدن افراد سحر خیز معمولا در پیش از ساعت 8 بعد از ظهر کاهش می یابد. این افراد از لحاظ آناتومی انعطاف ناپذیر بوده و اوج حرارت بدن و سطح هوشیاری آنان در اوایل بعد از ظهر می باشد. اما افراد شب زنده دار انطباق پذیری بیشتری دارند. در افراد سحر خیز ملاتونین کمتری ترشح میگردد بنابراین بیشتر در معرض اختلالات خواب قرار دارند.

اختلالات مربوط به چرخه زیستی

مهمترین اختلال های چرخه زیستی به شكل اختلال خواب و افسردگی پیش می آید.

بیماران افسرده اغلب چرخه شبانه روزی نامنظمی دارند و احتمال دارد كه تغییرات خلقی آنان از یك حالت به حالت متضاد آن هنگامی اتفاق افتد كه چرخه زیستی خودمختار این بیماران با چرخه 24 ساعت شب و روز ،دچار نبود هماهنگی شده باشد.

احساس غمگيني و بي‌حوصلگي در روزهاي كوتاه پاييز و زمستان براي خيلي‌ها احساسي آشناست.

پژوهشگران ساعت داخلي بدن را عاملي تعيين‌كننده در اين اختلالات خلق و خو مي‌دانند. آنها معتقدند با تغييرات فصلي و طول مدت روز، ساعت بيولوژيك بدن نيز تغييراتي به وجود مي‌آورد. درواقع با كوتاه شدن روز در فصول پاييز و زمستان، مدت دريافت نور خورشيد در موجودات زنده نيز كاهش مي‌يابد و ميزان ترشح هورمون ملاتونين افزايش پيدا مي‌كند و به اين ترتيب اين هورمون باعث خواب‌آلودگي و رخوت و كم شدن انرژي و گاهي افسردگي در افراد مي‌شود.

استفاده از نور كافي در اين فصول، نقش مهمي در درمان اين اختلال فصلي دارد.

محققان دانشگاه نورث وسترن پس از مطالعات علمي گسترده‌اي اعلام كردند، ژن بخصوصي كه عامل تنظيم ساعت بيولوژيك و اعمال ريتميك بدن است با ترغيب افراد به اعتياد نيز مرتبط است و تغييري كوچك در اين ژن مي‌تواند زمينه‌ساز ابتلا به اعتياد شود.

كاركردن در شيفت شب و شیفتهای چرخشی

پرواززدگي یا جت لگ

پرواززدگي نتيجه برهم خوردن ساعت بيولوژيك است.

سفرهاي طولاني‌ مدت هوايي با طي مسافت زياد از يك قاره به قاره‌اي ديگر، كار ساعت زيستي را مختل مي‌كند. فرض كنيد شما ساعت 8 صبح سوار هواپيما شده‌ايد و از قاره‌اي به قاره ديگر مسافرت مي‌كنيد و به ساعت خودتان 11 شب به مقصد مي‌رسيد؛ اما وقتي مي‌رسيد مي‌بينيد ساعت در كشور مقصد 11 صبح است. اين مساله باعث مي‌شود چرخه خواب و بيداري شما در سفر حداقل به مدت 3 يا 4 روز دچار اشكال شود. بيماري پرواززدگي یا جت لگ تا تطابق ساعت دروني بدن با شرايط جديد زماني كه به دليل اختلاف عرض جغرافيايي ايجاد مي‌شود، زماني حدود 3 تا 4 روز لازم است.

هورمون ملاتونین می تواند ریتم خواب انسان را تنظیم کند، اما در عارضه جت لگ به دلیل عدم تطابق بموقع بدن در برابر تغییرات زمانی ناشی از مسافرت هوایی، ترشح این هورمون طبق زمان مبدأ بوده که باید به مرور با محدوده زمانی جدید وفق یابد.

نكته جالب توجه اينجاست كه در هر سفر طولاني‌مدت، اين امر رخ نمي‌دهد و در سفرهاي شمال به جنوب و بعكس چنين مساله‌اي ايجاد نمي‌شود؛ بلكه فقط در حركت از شرق به غرب يا غرب به شرق اين مساله بروز مي‌يابد. ضمن آنکه سفر به سمت غرب تا 7 ساعت اخنلاف ساعت، مشکلات جدی بوجود نمی آورد.

هر چه مسافرت هوایی در زمان کمتر و مسیر طولانی تری طی شود، این اختلال بیشتر خواهد شد.     

کاربرد آگاهی از بیوریتم افراد

ساعت درونی در واقع پاسخ تكاملی به تحولات نوری و حرارتی پیرامون ماست. به زبان ساده‌ تنظیم فعالیت‌های بدنی مناسب در روز و شب، محصول هدایت و تنظیم این ساعت ژنتیك است، به همین ‌خاطر در هر كدام از ما متفاوت عمل می ‌كند.

با شناخت ریتم شبانه روزی خود می توان برنامه های روزانه خود را مطابق با آن پی ریزی نمود.

مقاومت قلب در ساعت ۵ بعد از ظهر به حداکثر و در ساعت ۹ صبح به حداقل خود میرسد به همین خاطر اغلب حملات قلبی در صبح روی می دهند.

 نمودارهای سه گانه بیوریتم را بطور مستمر برای تک تک کارکنان خود ترسیم می کنند تا متناسب با شرایط جسمی، حسی و ذهنی آنها، فعالیت های روزانه را به آنها ارجاع نمایند . دانش آموزان نیز با دانستن زمانهای دقیق اوج انرژی ذهنی خود، می توانند در این زمان ها به یادگیری و مطالعه بپردازند تا با حداقل تلاش، به پیشرفت چشمگیری دست یابند. و یا حتی برای بدست آوردن بهترین نتایج در ورزش.

نوسانات روحی و جسمی در سه چــرخه متنـاوب به نام های:

جسمی

حسی

ذهنی

که مجموعه اینها زیست آهنگ ( بیوریتم ) شما را تشکیل می دهند .

بیوریتم بر این ایده استوار است که این چرخه های سه گانه در بدن افراد براساس ساعت درونی و بیولوژیکی عمل می کنند و هر چرخه براساس موج سینوسی با دوره های متفاوت در حال گردش است که نقطه شروع همه آنها روز تولد هر فرد است.